SIĘ DZIEJE! - Wyszkowski Inkubator Pozarządowy

• - Strona Główna

Na szczególną uwagę zasługuje także nowa inicjatywa poradni, która poszła krok dalej i utworzyła grupę wsparcia dla psychologów i pedagogów szkolnych. Pierwsze spotkanie w ramach nowopowstałej grupy odbyło się w ostatnią środę października. Teraz już systematycznie co miesiąc grupa pedagogów i psychologów szkolnych będzie mogła wspólnie wypracowywać strategie interwencji kryzysowych dla poszczególnych placówek oświatowych. Przy tej okazji zapraszam czytelników do głębszej refleksji i znalezienia odpowiedzi na nurtujące mnie pytania: czy w szkole potrzebny jest pedagog? Czy rodzice, nauczyciele i uczniowie wiedzą, czym się taka osoba zajmuje? Czy korzystają z jego pomocy? Jakiego pedagoga potrzebuje współczesna szkoła? Dlaczego we współczesnej szkole potrzebny jest pedagog?

Bo – jak twierdzą dyrektorzy i nauczyciele – lawinowo wzrasta liczba nieakceptowanych zachowań uczniów oraz poszerza się katalog problemów wychowawczych. Obserwuje się tu swego rodzaju akcelerację negatywną – coraz młodsze dzieci sięgają po używki oraz prezentują postawy aspołeczne, np. już niektórzy pierwszoklasiści w szkole podstawowej mają problem z funkcjonowaniem w grupie, są aroganccy wobec nauczycieli i agresywni w stosunku do innych dzieci, ich język obfituje w przekleństwa. Jest to dla pedagoga sygnał o konieczności prowadzenia intensywnej pracy indywidualnej z tymi dziećmi, ich rodzicami, a także wspierania nauczycieli, zwłaszcza młodych. Poza tym – wraz z utworzeniem gimnazjów – pojawiły się zupełnie nowe problemy.

Gimnazjaliści, którzy jeszcze kilka lat temu byliby nadal uczniami szkoły podstawowej, teraz jako jej absolwenci poczuli się bardziej dorośli i przejęli wzorce zachowań od starszej młodzieży. Również tutaj wystąpiło zjawisko negatywnej akceleracji – już piętnasto-, szesnastolatkowie dopuszczają się poważnych czynów przestępczych. Utworzenie dużych skupisk młodzieży w tak trudnym wieku rozwojowym sprzyja rozprzestrzenianiu się zachowań społecznie nieakceptowanych (tłum daje poczucie siły). Ponadto – jak twierdzą pedagodzy – młodzież jest coraz słabsza psychicznie. Stąd liczne przypadki depresji młodzieńczej i związanych z nią prób samobójczych. Rośnie liczba anorektyczek (problem niedostrzeżony w porę oznacza śmierć) oraz chłopców „dokarmiających” mięśnie.
Nasilają się też problemy innej natury – w wielu miejscowościach o dużym wskaźniku bezrobocia coraz wyraźniej daje o sobie znać ubóstwo rodzin i wynikający z niego brak podstawowych środków materialnych (żywności, odzieży, przyborów szkolnych dla dzieci). Zadaniem pedagoga jest dotarcie do potrzebujących i zorganizowanie im pomocy, przy współpracy ośrodka pomocy społecznej oraz innych instytucji.

PEDAGOG PEDAGOGOWI NIERÓWNY
Oto jak wypowiada się o funkcji pedagoga jeden z dyrektorów szkoły ponadgimnazjalnej:

– Pedagog się sprawdza, gdy uczniowie przychodzą do niego z problemami. Zastanawiałbym się, czy jest potrzebny pedagog, który nie zdobył zaufania uczniów i zajmuje się tylko formalizmami, papierkową robotą. Funkcja to mało – liczy się sposób jej sprawowania. Pedagog powinien pozyskać całą młodzież. Jego misja to być blisko drugiego człowieka, być mu wsparciem. I sprostać nawet najtrudniejszym sytuacjom. Pedagog to stanowisko, które się wypełnia człowiekiem.

Czy w polskich szkołach można spotkać dobrych pedagogów? Jak wynika z wypowiedzi dyrektorów, nauczycieli, rodziców, uczniów – w wielu placówkach pracują tacy ludzie (sondaże na ten temat były przeprowadzane w kraju przez różne środowiska). Stanowią oni solidne wsparcie dla potrzebujących pomocy. Rozwiązują rozmaite problemy, są otwarci i... niezbędni. Jednak nie każdy pedagog ma „pedagogiczną duszę” i nie każda szkoła ma pedagoga.

Niektórzy pedagodzy wykonują swoje obowiązki w stylu urzędniczym. Poprzez specyficzny sposób bycia, sztywność, oschłość, brak zaangażowania połączonego z empatią stwarzają swoistą barierę pomiędzy sobą i pozostałymi ludźmi. Ich gabinety to „twierdze”, do których raczej nie przychodzi się z własnej woli. Wykonują powierzone im obowiązki, ale są zamknięci na ludzi. Uczniowie i rodzice zazwyczaj boją się ich lub nie wiedzą o ich istnieniu. Nauczyciele i dyrektorzy nie znajdują u nich wsparcia. I – choć formalnie nie można im nic zarzucić – obserwując ich pracę, odczuwa się pewien niedosyt.

Nie oznacza to oczywiście, że każdy pedagog musi zostawać po godzinach, spalać się w swojej nadaktywności. Często młodzi pedagodzy angażujący się emocjonalnie w sprawy uczniów (w wielu sytuacjach trudno jest zachować dystans) nie wytrzymują napięcia i rezygnują z pracy.

JAKIEGO PEDAGOGA POTRZEBUJE WSPÓŁCZESNA SZKOŁA?
Na pewno nie urzędnika, lecz osoby aktywnej. Jak twierdzi dr Małgorzata Prokosz z Zakładu Pedagogiki Opiekuńczo-Wychowawczej w Instytucie Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego – dobrym pedagogiem może być ten, kto jest otwarty na drugiego człowieka oraz gotowy do ciągłej pracy nad sobą. Jeśli dodamy do tego wiedzę psychologiczno-pedagogiczną (szczególnie cenna jest znajomość psychologii rozwojowej) oraz umiejętności praktyczne nabyte w trakcie studiów i rozmaitych kursów dokształcających, możemy być pewni, że taki pedagog będzie fachowym wsparciem dla dyrektora, wychowawców, uczniów. Dlaczego tak ważna jest otwartość? Bo człowiek (bez względu na wiek) otwiera się tylko przed takim słuchaczem, który jest otwarty na niego. Z kolei bez ustawicznego doskonalenia się, poszukiwania nowych, skuteczniejszych metod i niestosowanych dotąd rozwiązań pedagog nie nadąży za rzeczywistością, która wciąż się zmienia.

Studenci pedagogiki podczas praktyk mają możliwość sprawdzenia się w różnych placówkach opiekuńczych. Odkrywają w ten sposób swoje predyspozycje osobowościowe do pracy w określonym miejscu i z określoną grupą ludzi. Jednemu bardziej odpowiada praca z dziećmi w domu dziecka czy świetlicy środowiskowej, innemu w poradni, jeszcze innemu w szkole czy gdzie indziej. Mimo to nawet tacy absolwenci pedagogiki, którzy posiadają rozległą wiedzę i bardzo dobre oceny, mogą się nie sprawdzić w pracy, gdy zabraknie im otwartości, odwagi, a nieraz nawet tężyzny fizycznej. Z wypowiedzi dr Małgorzaty Prokosz wynika, że pedagog zanim zacznie pomagać innym, powinien odkryć siebie (swoje lęki, słabości, uprzedzenia, tkwiące w nim niezałatwione sprawy z przeszłości, a także mocne strony, potrzeby i możliwości). Musi też zdawać sobie sprawę z tego, że nie rozwiąże wszystkich problemów. Jeśli jednak zechce szukać, uczyć się, pukać do różnych drzwi, z pewnością jego praca będzie z roku na rok coraz bardziej owocna i satysfakcjonująca.

PEDAGOG W OCZACH DYREKTORÓW I NAUCZYCIELI
Zdaniem dyrektorów szkół i nauczycieli pedagog powinien być rzecznikiem praw ucznia, koordynatorem wszelkich działań mających na celu niesienie pomocy uczniowi. Aby mógł dobrze spełniać te funkcje, musi posiąść umiejętność aktywnego słuchania, stać się powiernikiem. Nie każdy potrafi nim być. Zdarza się tak, że w jednej szkole pracuje dwóch pedagogów. Obaj mają identyczne przygotowanie zawodowe. Jeden nieustannie rozwiązuje problemy, a drugi ich nie widzi. Do jednego wciąż przychodzą uczniowie, rodzice i nauczyciele, a drugi siedzi bezczynnie. Dlaczego? Bo – jak powiedziała jedna z nauczycielek – jeden przyciąga ludzi, ma tę „pedagogiczną duszę”, a drugi nie.

Ponadto pedagog powinien być specjalistą w dziedzinie wychowania. Dlatego wymaga się od niego szeregu umiejętności, między innymi: łatwego nawiązywania kontaktu z ludźmi, rozpoznawania i diagnozowania sytuacji problemowych, sztuki mediacji, prowadzenia terapii stosownie do potrzeb szkolnych, organizowania i prowadzenia rozmaitych zajęć indywidualnych oraz grupowych (warsztatów, pogadanek, prelekcji, szkoleń nauczycieli, pedagogizacji rodziców), tworzenia różnego rodzaju programów (profilaktycznych, wychowawczych i innych) i wprowadzania ich w życie, współpracy z różnymi instytucjami, koordynowania działań podjętych w celu niesienia pomocy uczniom. Dysponując tak bogatym warsztatem pracy, ma wspierać działania nauczycieli, pomagać wybrać najwłaściwsze w danej sytuacji postępowanie, czuwać nad jego realizacją, modyfikować itd. Zdarza się jednak, że wielu wychowawców klas chętnie zrzuca całą pracę wychowawczą na pedagoga, żądając rozwiązywania problemów, ale nie oferując ze swojej strony gotowości do współpracy.

PEDAGOG W OCZACH UCZNIÓW
Niezależnie od nauczycielskich wymagań względem pedagoga, uczniowie mają swoje własne. Nie zawsze je jednak formułują. Pedagog powinien umieć je rozpoznać. O ile dzieci w szkole podstawowej oczekują od niego opiekuńczości, matkowania, nierzadko pomocy materialnej w postaci bułki, kubka mleka, o tyle praca wśród zbuntowanych gimnazjalistów niesie ze sobą konieczność stosowania specjalnych technik i umiejętności pedagogicznych, dzięki którym możliwe jest dotarcie do uczniów i właściwe rozpoznanie ich problemów. Dojrzewający młodzi ludzie chcą w pedagogu odnaleźć profesjonalistę, człowieka o silnej osobowości, mocnych zasadach, dobrze zorientowanego w sprawach dla nich ważnych, z którym można porozmawiać: o problemach związanych z dojrzewaniem, o muzyce, sporcie itp. Wtedy obdarzą go zaufaniem. Inny jest wreszcie profil oczekiwań wobec pedagoga w szkołach ponadgimnazjalnych. Tam dorastająca młodzież oczekuje partnerstwa, wsparcia i specjalistycznej pomocy opartej na rzetelnej wiedzy i umiejętnościach pedagoga. Nie powierzą swoich problemów pozorantowi, tym bardziej, że ranga tych problemów jest z reguły poważna.

KIEDY RODZIC POWINIEN SKORZYSTAĆ Z POMOCY PEDAGOGA?
Należałoby odpowiedzieć krótko: zawsze, gdy dzieje się krzywda dziecku. Jeśli rodzice zauważą w zachowaniu córki lub syna coś niepokojącego, co może mieć związek ze szkołą, gdy dziecko skarży się na kogoś, gdy boi się (uczniów bądź nauczycieli). Bezwzględnie trzeba zgłaszać pedagogowi takie fakty jak: pobicia, wymuszenia pieniędzy, propozycje nabycia narkotyków. Każde dziwne, nietypowe zachowanie dziecka szkolnego wymaga zainteresowania dorosłych. Najpierw rodziców, a później również pedagoga.

Dobry pedagog potrafi wykryć problemy wychowawcze w zarodku i zapobiec ich rozwojowi. Zyskuje na tym cała lokalna społeczność (mniej chuligaństwa, przemocy, wandalizmu). Dlatego ważne jest, aby otrzymywał sygnały ze środowiska – nie bójmy się zgłaszać mu naszych uwag i obaw. Ważne jest, aby rodzice mieli oczy szeroko otwarte również na sytuację cudzych dzieci. Szczególną wrażliwość należy wykazać w przypadku pierwszoklasistów, zwłaszcza w gimnazjach i szkołach średnich, gdzie niejednokrotnie dochodzi do prześladowania tzw. kotów przez uczniów starszych klas. Zdecydowany sprzeciw rodziców połączony z działalnością pedagoga i grona pedagogicznego może doprowadzić do ukrócenia tego typu zachowań.

Pedagog w ramach swojej działalności systemowej zajmuje się również tymi dziećmi, które nie radzą sobie z nauką. Wspólnie z wychowawcą kieruje je na badania specjalistyczne, prowadzi rozmaite zespoły i grupy, do których może włączyć ucznia i udzielić mu pomocy. Jeśli więc rodzice zauważą, że ich dziecko pracuje wolniej niż inne, ma problemy z koncentracją uwagi, czy np. z powodu wad wzroku, słuchu, kłopotów zdrowotnych wymaga szczególnej opieki – powinni skontaktować się z pedagogiem.

Rodzice dzieci wybitnie zdolnych również powinni zasięgnąć rady pedagoga na temat przebiegu kształcenia swoich pociech. Być może wskazane byłoby realizowanie indywidualnego toku nauki lub rozwijanie uzdolnień ucznia w innej formie.

Będąc specjalistą od wychowania, pedagog służy fachową pomocą dorosłym, którzy borykają się z różnymi problemami wychowawczymi w domu. Trudne sytuacje rodzinne są często wywoływane przez zbuntowanych nastolatków. Nasilenie konfliktu bywa niejednokrotnie tak duże, że młody człowiek decyduje się na ucieczkę z domu, przystaje do podejrzanej grupy nieformalnej, sięga po używki, bądź wpada w depresję. Nie wstydźmy się prosić o pomoc pedagoga w gimnazjum, czy szkole średniej. W końcu chodzi o zdrowie i życie dziecka.

Rodzice przyszłych absolwentów mogą zwrócić się do pedagoga, aby zasięgnąć jego opinii na temat dalszej edukacji dziecka, ponieważ dysponuje on aktualnymi informacjami w tej dziedzinie, może również skierować ucznia na odpowiednie warsztaty, skontaktować z psychologiem lub innym specjalistą.

Pole działalności pedagoga jest bardzo rozległe, a jego zadaniem jest wspieranie uczniów, rodziców, nauczycieli, dyrektorów. Jak powiedziała mi jedna z matek: „Pedagog to w pewnym sensie kierownik ludzkich zachowań. Ma w zanadrzu różne pomysły na wychowywanie dzieci. Umie ich słuchać. I dobrze, bo rodzice nie zawsze mają na to czas”.

KOMU PRZESZKADZA PEDAGOG W SZKOLE?
Mimo że pedagog jest z założenia osobą wspierającą wychowawców i dyrektora oraz pomagającą uczniom, bywają takie sytuacje, w których daje mu się do zrozumienia, że jest niewygodny, niepotrzebny.

Z pewnością nie cieszy się sympatią uczniów, wobec których pełni funkcję organu ścigania (amatorzy papierosów i alkoholu, wagarowicze, łamiący prawo) oraz niedostosowanych społecznie, którym wytyka złe zachowanie i próbuje skłonić ich do autorefleksji i pracy nad sobą. Jest również niewygodny dla rodziców zaniedbujących swoje dzieci (przychodzi do ich domu, ciągle wymaga zajęcia się dziećmi, kontroluje, a gdy zachodzi konieczność, nasyła na nich policję, kuratorów). Także wychowawcy nie zawsze patrzą na niego przychylnym okiem. Dotyczy to zwłaszcza tych sytuacji, kiedy pedagog ingeruje w nieprawidłowe relacje pomiędzy nauczycielami i uczniami. Wielu nauczycieli nie chce przyjąć żadnych sugestii pedagoga (nawet w najdelikatniejszej formie), jeśli jest w nich zawarta krytyka ich postępowania.

SZKOŁA BEZ PEDAGODA
Z wypowiedzi dyrektorów wynika, że w wielu szkołach nie ma pedagoga, bo albo gminy nie stać na jego zatrudnienie choćby na część etatu, albo – co gorsza – władze w ogóle nie widzą lub nie rozumieją takiej potrzeby. Tam, gdzie nie ma pedagoga szkolnego, jego funkcje przejmują dyrektor i nauczyciele. Wówczas ich działalność pedagogiczna skupia się na rozwiązywaniu doraźnych problemów oraz obejmuje te fragmenty działań systemowych, które nauczyciele są w stanie zrealizować podczas godzin wychowawczych. Jednak – jak zauważają dyrektorzy – przy organizowaniu pomocy uczniom brakuje koordynatora.

W małych miejscowościach, gdzie wszyscy się znają, a nauczyciele dobrze pełnią funkcję wychowawców, brak pedagoga nie jest wielkim problemem. W trudnych sytuacjach korzysta się tam z pomocy pedagogów z poradni psychologiczno-pedagogicznej. Jednak w niektórych środowiskach (np. miasteczkach o dużym wskaźniku bezrobocia, w tych dzielnicach większych miast, w których skupiają się rodziny dysfunkcyjne), gdzie, niezależnie od liczby uczniów, pojawiają się poważne problemy wychowawcze, specjalista – pedagog – jest w szkole niezbędny.

Pozostaje pytanie dlaczego dzieci i młodzież z mniejszych ośrodków i placówek oświatowych nie mają zapewnionej pomocy pedagoga, z której niemal bez ograniczeń mogą korzystać ich koledzy w większych ośrodkach? W jaki sposób nauczą się zwracać o pomoc do dorosłych, jak zdobędą przekonanie, że mogą liczyć w trudnych sytuacjach na wsparcie, skoro odbiera się im już na początku ich rozwoju tę możliwość? Dostęp i pomoc pedagoga szkolnego nie może być luksusem zarezerwowanym tylko dla niektórych uczniów i rodziców.

PEDAGOG OBJAZDOWY
W niektórych gminach zatrudnia się jednego pedagoga do obsługi kilku szkół i placówek oświatowych. W każdej z nich bywa wówczas przez dzień lub dwa dni w tygodniu po parę godzin.

Taki model pracy podyktowany został względami czysto ekonomicznymi. Jak pokazuje praktyka, aktywny „objazdowy” pedagog, przy dużym wsparciu dyrektora i nauczycieli, może wiele zdziałać, ale tylko w małych szkołach i w środowisku, gdzie zagrożeń jest mniej, np. na wsi. Natomiast duże szkoły, gdzie skala i natężenie problemów są zdecydowanie większe, „domagają się” pedagoga stacjonarnego. Generalnie, tzw. działania zaplanowane (pogadanki, prelekcje, szkolenia, warsztaty itp.) można realizować w każdym systemie pracy, ale działalność doraźna wymaga obecności w danym momencie – tu i teraz. Uczniowie przeżywający różnego rodzaju trudności oczekują obecności i dostępności pedagoga właśnie wtedy, gdy zdecydują się powierzyć mu swoje problemy. Natychmiastowa, zdecydowana reakcja pedagoga jest potrzebna również, gdy dojdzie do bójki między uczniami lub innych zachowań aspołecznych. Kiedy pedagoga nie ma, sprawą zajmują się wychowawcy lub dyrektor. Odroczona o kilka dni rozmowa z pedagogiem nabiera innego charakteru, a jemu samemu trudno jest bez własnego oglądu sytuacji wyważyć racje.

PRZEPIS NA DOBREGO PEDAGOGA
Spójrzmy więc (żartobliwie) na ideał pedagoga i stwórzmy takiego specjalistę, którego chciałby mieć w szkole dyrektor, z którym chętnie współpracowaliby nauczyciele, rodzice i uczniowie.

Aby uzyskać wysokiej klasy pedagoga szkolnego należy, z wielką starannością, przygotować najważniejsze składniki: osobowość i wiedzę. W tym celu trzeba zgromadzić:

 otwartość i empatię – ma wzbudzać zaufanie; czasem być powiernikiem;
 odwagę i zdecydowanie – nieraz będzie musiał walczyć o ucznia, ma być rzecznikiem jego praw;
 powściągliwość w osądach i sprawiedliwość – do wyważania racji;
 serdeczność, „ludzkie” podejście do otoczenia – do oschłego urzędnika nikt nie przyjdzie ze swoimi problemami;
 rzutkość, aktywność, dobrą samoorganizację – będzie koordynatorem wielu działań, musi organizować rozmaite spotkania, kontaktować się z wieloma ludźmi i instytucjami, zabiegać o różne formy pomocy dla uczniów;
 obowiązkowość – ludzi nie można zawieść.

Do tak uformowanej osobowości dodajemy stopniowo wiedzę zdobytą podczas:

 studiów pedagogicznych;
 kursów, szkoleń, seminariów, konferencji, studiów podyplomowych – trzeba się liczyć z tym, że wiele z nich sporo kosztuje.

Kolejny niezbędny składnik to umiejętności nabywane wraz z wiedzą oraz w toku różnych praktyk. Zgromadźmy chociaż niektóre, takie jak:

 łatwość nawiązywania kontaktu z ludźmi;
 sprawowania indywidualnej opieki nad tzw. trudnymi uczniami;
 prowadzenia mediacji;
 rozpoznawania i diagnozowania sytuacji problemowych;
 twórczego rozwiązywania problemów;
 prowadzenia terapii – stosownie do potrzeb szkolnych;
 organizowania i prowadzenia różnych zajęć grupowych;
 współpracy z ludźmi (nauczycielami, rodzicami, przedstawicielami rozmaitych instytucji);
 twórczego przelewania swych zamierzeń na papier i wprowadzania ich w czyn;
 sprawnego dokumentowania swojej pracy.

Gdy te składniki należycie się połączą, powoli dodajemy doświadczenie. Całość okraszamy zawsze świeżym zapałem. Tak przygotowany produkt umieszczamy w gabinecie, sprawdzając, czy drzwi posiadają mocne zawiasy, bo z pewnością będą się często otwierały.

Oprac. Danuta Laskowska